Een belangrijk deel van de stress die je opdoet, hangt direct of indirect samen met andere mensen. Op de top tien van de meest genoemde stressbronnen, staat de factor ‘andere mensen’ waarschijnlijk bovenaan. Je kunt spanningen opbouwen in je contact met collega’s, buren, ouders, kinderen, werkgevers, partners en zelfs met partners en ex-partners. De mens is voor de mens een stressor, en helaas –zo moeten we concluderen- waarschijnlijk de allergrootste. Gelukkig staat daar weer tegenover, dat je contact met anderen ook een belangrijke bron van positieve emoties is: van blijdschap, van verbondenheid, van verliefdheid en van veiligheid. Dit neemt niet weg, dat je relatie met anderen ook een vervelende stressbron kan zijn. Duizenden mensen voelen zich dagelijks geweldig upset bij de dingen die anderen doen. Wat is de oorzaak van deze relatiestress?
Laat ik beginnen met goed nieuws: De stress die je voelt, hangt wel samen met lastige mensen. Maar ze ontstaat in jou; meer specifiek in je brein. Jouw brein is de plek waar de stressreactie wordt opgestart. Hoe dit gebeurt? Laten we daarvoor wat uitgebreider stilstaan bij je brein. Je hebt maar één brein, maar dat brein bestaat uit verschillende delen. We maken de onderverdeling tussen je reptielbrein, je zoogdierbrein en je rationele brein.
Gewoonlijk zijn alle drie breinen actief, maar op sommige momenten kan er eentje de leiding nemen. Je reptielbrein is het meest primitieve deel, en het is gericht op overleven. Het heeft directe toegang tot de overlevingsprogramma’s: vechten, vluchten en bevriezen (fight/flight/freeze). Als je reptielbrein de leiding neemt, dan kijk je naar andere mensen als dreiging. De dreiging kan fysiek, of mentaal zijn. Voorbeelden van fysieke dreiging zijn: mishandeling, aanranding en verkrachting. Voorbeelden van mentale dreiging zijn: emotionele chantage, je bespotten, je zwart maken. Je reptielbrein heeft in principe drie strategieën ter beschikking om met deze dreigingen om te gaan: vechten, vluchten en bevriezen. De vechtreactie is erop gericht op de ander eveneens te bedreigen; een lik-op-stuk-beleid dus. Als je het gevoel hebt, dat iemand je onderuithaalt, kun je bij hem of haar hetzelfde doen. Het is dan natuurlijk de vraag, wie het verst durft te gaan. De emotie die de vechtreactie begeleidt, is boosheid. De vluchtreactie is gericht op het wegkomen uit de benarde situatie. Als iemand je fysiek bedreigt, kun je besluiten om snel weg te komen, en de persoon te vermijden. De emotie die hierbij overheersend is, is angst. De bevriesreactie is een passieve strategie; je reageert alsof je er niet bent. Letterlijk, doordat je op zo’n moment lamgeslagen wordt, of meer figuurlijk doordat niet reageert. De begeleidende emotie hierbij, is paniek.
Jouw reptielbrein heeft als achterliggend motief: verdediging. Bij je zoogdierbrein is het motief: verbinding. Je zoogdierbrein is bedoeld om emotionele bindingen aan te gaan met andere mensen. Een reptiel heeft geen vrienden, en interesseert zich niet voor familieleden. Een zoogdier heeft de ander nodig om te overleven. Fysiek, en emotioneel. Je zoogdierbrein zoekt dan ook toenadering naar anderen, en stelt je in staat om je in andere in te leven. Als je zoogdierbrein leidt, ben je sterk gericht op het aangaan of het behoud van relaties. Een voorbeeld is de toxische liefdesrelatie. Je blijft in een relatie hangen, terwijl ze schadelijk voor je is. Vaak wordt dit dan gerechtvaardigd met uitspraken als hij heeft ook zo’n lieve kanten, of ze heeft een nare jeugd gehad.
Zowel je reptielbrein als je zoogdierbrein zijn vooral gevoelsmatig. Het zijn oude programmeringen, die je niet direct onder controle hebt. Als je reptielbrein aanslaat, of als je zoogdierbrein leidend is, wordt je handelen gestuurd door irrationele neigingen. Soms loopt het goed af, maar het kan er ook voor zorgen dat je nog dieper in de problemen komt. Gelukkig heb je ook nog een derde brein: het rationele brein. Dit ligt boven op de andere twee, en aan de voorkant (de prefrontaal cortex) zit zoiets als je besturingssysteem. Je rationele brein is in staat om je andere twee breinen af te remmen. Het stelt je in staat om je omgang met anderen te overdenken, en te beoordelen: is dit wat ik wil, of is dit foute boel? Het stelt je ook in staat om actief in te grijpen: wat zijn de opties, en wat is mijn beste optie? Het stelt je in staat om te zoeken naar een goede oplossing voor je relatiestress in plaats van te blijven hangen in een kortetermijnoplossing. Jouw rationele brein biedt je de mogelijkheid, om zelf keuzes te maken in de mate waarin je je door anderen gestrest laat maken, en hoe je zelf op lastig gedrag van anderen reageert. Jouw zoogdierbrein stelt je in staat om een individualistisch leven te vervangen door een samenleven met anderen. Jouw rationele brein stelt je in staat, om dat samenleven af te stemmen op de waarden en verwachtingen die jij hebt.
Hoe?, zul je misschien vragen. De eerste stap bij relatiestress bestaat eruit, dat je verantwoordelijkheid neemt voor je stressgevoelens. Wees je ervan bewust, op welke momenten anderen jouw stressknop indrukken. Wanneer doen ze dat, en wat doen ze? Het kunnen opmerkingen zijn, die worden gemaakt. Of dingen die ze doen, of dreigementen die ze uiten. Wees waakzaam!
Realiseer je vervolgens, dat jouw stress wordt veroorzaakt door je brein. Meer specifiek door de wijze waarop je brein het gedrag van die ander beleeft. Is het je reptielbrein, dat dreigingen ziet, of is het je zoogdierbrein dat wanhopig op zoek is naar geborgenheid? Probeer de gedachten van je brein te achterhalen, en wees je ervan bewust dat dit gedachten zijn.
Wees je ervan bewust, dat je in staat bent om anders naar de dingen te kijken. Ook naar het gedrag van mensen. Je kunt het gedrag van anderen minder serieus nemen, en een opmerking relativeren: het zijn slechts woorden. De meeste dingen waar je je gestrest over maakt, zijn niet belangrijk genoeg om je druk over te maken. Stel vast hoe je wil denken, en wat voor jou een productieve kijk is.
Stel je de vraag, wat je wil bereiken in de situatie, waarin je zit. Wat is je doel, en hoe kun je dit verwezenlijken. Is het je doel om de ander af te straffen, of wil je hem of haar rustig zeggen dat jullie een verschil van mening hebben?
Laten we terugkeren naar het driedelige brein waarover we beschikken. Het reptielbrein stelt je in staat om snel het hoofd te bieden aan relaties die jouw overleving bedreigen. Je zoogdierbrein geeft je het vermogen om emotionele bindingen aan te gaan, en plezier te ervaren in je relaties. Jouw rationele brein stelt je in staat om overzicht te houden op je relaties, en keuzes te maken die leiden tot een kwaliteitsverbetering. Is er nog beter nieuws te melden vanuit de neurowetenschappen?