Een gebrek aan zelfwaardering is bij veel mensen een belangrijke bron van intense emotionele pijn. Je kunt gebrek aan zelfwaardering vergelijken met een psychische wond. Zoals je een lichamelijke wond beschermt om te voorkomen dat de pijn toeneemt, zul je ook bij gebrek aan zelfwaardering bescherming zoeken. Je wilt op die wijze voorkomen dat de emotionele pijn toeneemt. Om jezelf te beschermen, kun je bijvoorbeeld situaties uit de weg gaan. Niet omdat je dit wilt, maar om te voorkomen dat je nog meer pijn voelt. Zo kun je besluiten om risico’s in je sociale leven, bij je opleiding en op het werk uit de weggaan. Je kunt contacten met andere mensen ontlopen, omdat je niet door hen gekwetst wilt worden. Je kunt besluiten om je studie te verwaarlozen om een teleurstellend resultaat bij een examen te vermijden. Stel je voor dat je hard zou studeren, en dan toch zou zakken. Dat zou pas echt een blamage zijn! Je kunt ook besluiten om niet te solliciteren op banen, want dan kun je ook niet afgewezen worden. Het zijn allemaal beschermingsmaatregelen die te maken hebben met een gebrek aan zelfwaardering. Het zal je echter duidelijk zijn dat deze maatregelen je misschien wel veiligheid bieden, maar je ook beperken en zullen voorkomen dat je positieve ervaringen opdoet.
Oorzaken en gevolgen
Onderzoek bij jonge kinderen toont aan, dat de opvoedingsstijl van ouders tijdens de eerste drie vier jaar grote invloed heeft op het gevoel van zelfwaardering waarmee een kind zijn leven begint. Een liefdevolle en stabiele opvoeding legt de basis voor een gezond gevoel van eigenwaarde. Voor de periode na de kindertijd is de rol van de opvoedingsstijl minder duidelijk. Er gaan ook andere invloeden spelen, onder andere de invloed van leeftijdsgenoten, de gang van zaken op school, en later ervaringen op het werk. Het beeld wordt gecompliceerd omdat niet altijd is vast te stellen wat oorzaak en wat gevolg is. Leidt een gebrek aan zelfwaardering ertoe dat iemand geen geschikt werk vindt, of is het gemis aan geschikt werk de oorzaak van een gebrek aan zelfwaardering? Mogelijk is er zelfs sprake van een wisselwerking.
Ofschoon iemands gevoel van zelfwaardering wel wordt beïnvloed door zijn leefsituatie, is er geen sprake van een directe beïnvloeding. Met andere woorden: niet de leefsituatie alleen bepaalt of iemand een gezond gevoel van zelfwaardering ontwikkelt. Er is een derde factor die daarbij grote invloed heeft: de manier van denken. We kunnen dit beschrijven als het ABC van zelfwaardering, waarbij A staat voor omstandigheden, B voor gedachten en C voor het gevoel van zelfwaardering. Laten we dit schema eens illustreren met enkele voorbeelden:
Je kijkt in de spiegel en denkt: Tjee, ik ben veel te dik. Wat een lelijkerd! Deze gedachte tast je zelfwaardering aan. Als je in de spiegel kijkt en denkt ‘Wat zit mijn haar leuk’, zou dit een tegenovergesteld effect hebben op je zelfwaardering. Als we dit voorval analyseren met behulp van het bovenstaande ABC-model, dan ziet dit er als volgt uit:
A (omstandigheden): jezelf zien in de spiegel
B (gedachten): Tjee, ik ben veel te dik. Wat een lelijkerd!
C (zelfwaardering) negatieve gevoelens over jezelf
Je maakt een fout op je werk en denkt vervolgens ‘Dat is geweldig stom. Ik sta voor ‘gek’. Deze gedachten zullen een negatief effect hebben op je zelfwaardering. Denk je daarentegen ‘De volgende keer zal ik beter uitkijken’, dan zal jouw zelfwaardering er niet onder lijden.
A (omstandigheid): een fout maken
B (gedachten): Dat is geweldig stom. Ik sta voor gek.
C (zelfwaardering): negatieve gevoelens over jezelf
Betekent dit dat de omstandigheden geen enkele invloed hebben op onze zelfwaardering? Nee. Omstandigheden kunnen wel degelijk invloed hebben, maar uiteindelijk wordt je zelfwaardering bepaald door hoe jij denkt.
Je grootste vijand: De criticus in jezelf
De ‘criticus’ staat voor het negatieve stemmetje (negatieve gedachten), dat je aanvalt en veroordeelt. Iedereen heeft een innerlijke criticus. Maar bij mensen met weinig zelfwaardering is deze sterker ontwikkeld. De criticus maakt je verwijten voor dingen die je verkeerd doet. De criticus vergelijkt je met anderen, met hun prestaties en capaciteiten, en benadrukt je tekortkomingen. De criticus stelt onmogelijke eisen en slaat je vervolgens om de oren voor je fouten. De criticus legt een verzameling aan van je tekortkomingen, en gaat voorbij aan sterke kanten en je successen. De criticus heeft een script waarin geschreven staat hoe je moet leven, en schreeuwt dat je slecht bent als je hier niet perfect aan voldoet. Hij vertelt je dat je de beste moet zijn, en dat je niets voorstelt als je daarin niet slaagt. Hij scheldt je uit met ‘stommerik’, ‘lelijkerd’, ‘egoïst’, ‘slappeling’, en laat je geloven dat deze woorden juist zijn. Hij zorgt ervoor dat je de gedachten van anderen leest, en overtuigt je ervan dat je saai, stom, of onbelangrijk bent. Hij overdrijft je tekortkomingen door te stellen dat je altijd stomme dingen uithaalt, of altijd een relatie laat mislukken, of nooit iets afmaakt.
De innerlijke criticus is elke dag druk bezig om je gevoel van eigenwaarde te ondermijnen. Omdat hij zo verweven is met je denkwijze, heb je vaak niet door dat hij dit doet. De aanvallen op jezelf lijken altijd redelijk en gerechtvaardigd. De scherpe innerlijke stem lijkt zo vertrouwd. In werkelijkheid breekt hij telkens elk goed gevoel over jezelf af.
Â
Je grootste vriend(in): de innerlijke coach
De innerlijke coach is dat deel in jezelf, dat acceptatie en vertrouwen biedt. Het stemmetje dat je steunt op die momenten waarop je het moeilijk hebt. Als je onvrede hebt over jezelf, zal je innerlijke coach je aandacht richten op die eigenschappen waar je wel tevreden over kunt zijn. Als je ergens tegenop ziet, zal de innerlijke coach je aansporen om vertrouwen te hebben in jezelf. Je innerlijke coach kan daarmee tegenwicht bieden tegen de innerlijke criticus.
Bij sommige mensen is die innerlijke coach zwak ontwikkeld. Hij laat het snel afweten op die momenten waarop je een steuntje kunt gebruiken. In dat geval is het belangrijk om deze stem te versterken.
De innerlijke criticus onschadelijk maken
Je kunt jouw criticus met drie stappen onschadelijk maken. Allereerst zul je in staat moeten zijn om zijn stem te horen. Let daarvoor op, welke gedachten er bij bepaalde gelegenheden door je hoofd gaan. Is het je coach of is het je criticus. Zo zal de coach je op een stimulerende wijze toespreken als je iets nieuws doet (‘Het hoeft niet goed te zijn. Probeer het maar’), terwijl de criticus je zal ontmoedigen (‘Het lukt toch niet. Je kunt dit niet’).
Als je de criticus wilt ontmaskeren, zul je vooral moeten opletten hoe je denkt in situaties als:
�als je nieuwe mensen ontmoet
�in het contact met mensen die je seksueel aantrekkelijk vindt
�in situaties waarin je fouten maakt
�in situaties waarin je bekritiseerd wordt
�bij omgang met instanties
�in situaties waarin je je gekwetst voelt of als iemand boos op je is.
�in situaties waarin je afkeuring riskeert
�tijdens gesprekken met ouders of anderen die teleurgesteld kunnen zijn.
�vlak voordat je besluit om je vol te stoppen met eten of drank
Bovendien zul je moeten weten op welke wijze de innerlijke criticus te werk gaat. Bij zijn dodelijke werk maakt de criticus gebruik van een aantal instrumenten, die je kunt vergelijken met de handgranaten waarmee een terrorist onheil aanricht. Het zijn psychische ‘killers’ die schadelijk zijn voor je emotionele geluk. De belangrijkste psychische wapens zijn:
�Zwart wit denken
De criticus kent alleen maar uitersten. Je presteert in zijn ogen fantastisch of erg slecht, maar hij kent geen tussenmaat. Als je bij een examen niet ‘perfect’ hebt gepresteerd, is het dus ‘waardeloos’. Als niet iedereen aan je lippen hangt, ben je ‘saai’ of ‘oninteressant’.
�Veralgemeniseren
De criticus neigt ertoe, om uit een specifieke ervaring snel algemene conclusies te trekken. Dit noemen we ‘veralgemeniseren’. Je kunt dit herkennen aan woorden als ‘altijd’ en ‘nooit’. Voorbeelden zijn uitspraken als ‘Ik maak altijd zo’n stomme blunders’ en ‘Het zit me ook nooit mee’.
Selectief waarnemen en positieve ervaringen ongedaan maken
De criticus in je let alleen op die gedragingen, waar hij ontevreden over is. Als je tijdens een functioneringsgesprek te horen krijgt dat je sommige dingen kunt verbeteren, zal hij deze opmerking er uitlichten en steeds door je hoofd laten gaan. De criticus let vooral op je tekortkomingen, en gaat voorbij aan je successen.
De criticus in je kan zelfs positieve ervaringen veranderen in negatieve ervaringen. Als je van iemand een compliment krijgt, kan hij tegen je zeggen: ‘Dat meent hij niet echt’, of ‘Het stelde niets voor!’
�Gedachten lezen
De criticus vertelt je dat andere mensen je op een genadeloze wijze bekritiseren als je ergens in tekortschiet. Als je tijdens een vergadering een iets beweert wat onjuist is, zal hij tegen je zeggen ‘Wat een afgang! Ze vinden je nu allemaal stom.’
�Overdrijven
De criticus heeft tenslotte de neiging om de ernst van bepaalde dingen te overdrijven. Als iets vervelend is, zal hij woorden gebruiken als ‘afschuwelijk’ of ‘vreselijk’. Hij zal het niet nalaten om de dingen erger te maken dan ze in werkelijkheid zijn.